Położenie:
W centrum miasta, na granicy obszaru zabudowy Starego Miasta i Przedmieścia Grudziądzkiego, między ulicami Batalionów Chłopskich a Górną (Breite Strasse i Wall Strasse), na posesji za budynkiem nr 44 przy ul. Batalionów Chłopskich. Od południowego zachodu współczesna zabudowa ul. Górnej sytuowana tarasowo, od strony pn.- zach współczesne ogrodzenie z metalowej siatki. Bezpośrednie otoczenie budynku zaniedbane ze składowanymi materiałami budowlanymi.
Określenie obiektu/funkcja:
Obiekt nieużytkowany.
Przed 1945 rokiem:
Bożnica żydowska, w latach 30-tych XX wieku warsztat rzemieślniczy.
Historia/Datowanie:
Bożnica wzniesiona w latach 1831–1832 na wykupionym przez gminę żydowską terenie w pobliżu Bramy Grudziądzkiej. Odebrana Żydom w latach 30-tych XX wieku, przebudowana (obniżony strop, zamurowane dawne wejście od południa, wykute nowe drzwi od wschodu, zamurowane częściowo otwory okienne). Po 1945 roku użytkowana jako rozlewnia wód gazowanych i piwa beczkowego i do tego celu ponownie przebudowana (wprowadzenie kolejnego stropu, przekształcenie wnętrza). Zachowane zdjęcie archiwalne fragmentu bożnicy ukazuje charakterystyczny detal elewacyjny w postaci gzymsów i sztukateryjnych dekoracji o charakterystycznych, judajskich motywach.
Opis:
Budowla murowana z cegły ceramicznej pełnej w wątku mieszanym, pierwotnie tynkowana, łuki okienne i dawnych drzwi wejściowych akcentowane układem pionowym cegieł, jednokondygnacjowa z użytkowym poddaszem, nakryta dachem naczółkowym z pokryciem ceramicznym (holenderka na deskowaniu), więźba dachowa konstrukcji drewnianej krokwiowo — jętkowa. Budynek podpiwniczony, wzniesiony na rzucie prostokąta o wymiarach 14 x 11,5 m. Ściany wzdłużne (wschodnia i zachodnia) wzmocnione przyporami sięgającymi gzymsu podokapowego, przy szczycie południowym, na osi płytki ryzalit sięgający okapu. Elewacje w chwili obecnej znacznie przekształcone, skute tynki wraz z dekoracją, zamurowane wejścia w szczytach, zamurowane częściowo otwory okienne, wykute nowe prostokątne okna doświetlające poddasze.
Elewacja wschodnia — obecnie wejściowa, bardzo przekształcona, wzdłużna, niesymetryczna, zachowana przypora pierwsza od lewej, dwie pozostałe zamienione w ryzalit ze współczesnymi drzwiami w przyziemiu, nad którymi ostrołukowe okno z zachowaną stolarką, dwuskrzydłową z nadświetlem, krosnową z drobnym podziałem szczeblinowym i toczonym słupkiem; w drugiej osi od lewej zachowany ostrołukowy otwór okienny, pozostałe okna prostokątne powstałe na skutek częściowego zamurowania ostrołukowych okien tej elewacji.
Elewacja północna — szczytowa, dwukondygnacjowa, obecnie dwuosiowa, w partii środkowej płytki ryzalit dawnego wejścia, po skuciu tynków widoczne łuki: w przyziemiu łuk pełny, pod gzymsem podokapowym łuk ostry; w skrajnych osiach w parterze prostokątne otwory okienne powstałe na skutek zamurowania częściowego ostrołukowych, pierwotnych okien, w II kondygnacji małe, prostokątne otwory pod pierwotnymi łukami ostrymi zamykającymi płytkie nisze okienne.
Elewacja zachodnia — wzdłużna, symetryczna, bardzo przekształcona, czteroosiowa, na wysokim cokole z prostokątnymi oknami piwnicznymi o dość znacznych rozmiarach w każdej osi, wzmocniona trzema wysokimi przyporami wyprowadzonymi do wysokości gzymsy podokapowego ( w środkowej umieszczony przewód kominowy). Wszystkie ostrołukowe otwory okienne elewacji umieszczone w osiach okien piwnicznych, częściowo zamurowane, obecnie prostokątne. Stolarka wymieniona.
Elewacja południowa - szczytowa, znacznie przekształcona, symetryczna — pierwotnie wejściowa, dwukondygnacjowa. W partii parteru w osi głównej zamurowany ostrołukowy otwór głównych drzwi wejściowych (pierwotnie z podwójnym uskokiem) flankowany analogicznymi otworami okiennymi, obecnie górą zamurowanymi. Pierwotnie były to prostokątne okna w ostrołukowej, uskokowej niszy z dodatkowym otworem w podłuczu, wypełnionym stolarką z drobnym podziałem z przecinających się łuków. Między otworami na tynkowanej powierzchni muru umieszczony był sztukateryjny ornament. łuk niszy sięgał profilowanego gzymsu wyznaczającego kondygnacje, dekorowanego płaskim, profilowanym fryzem. W II kondygnacji tej elewacji trzy ostrołukowe otwory, skrajne zamurowane z przekutymi na wysokości dawnego gzymsu niewielkimi, prostokątnymi oknami. W osi środkowej okno pietra zachowane łącznie z bardzo zniszczoną stolarką z nadświetlem, dwuskrzydłową z toczonym słupkiem w formie kolumienki. Zachowany fragment gzymsu międzykondygnacjowego przy narożniku wschodnim.
Wnętrze — całkowicie przekształcone, zachowane częściowo pozorne sklepienie nad salowym pierwotnie wnętrzem, ponad nim strop drewniany z elementami otwartej więźby dachowej, przy wtórnym wejściu od wschodu drewniana klatka schodowa, na piętrze częściowo zachowana drewniana podłoga. Brak historycznego wyposażenia bożnicy.
Stan techniczny:
Stan techniczny budynku jest bardzo zły. Występują zagrożenia konstrukcyjne ścian zewnętrznych, wewnętrzne są wyburzone, w bardzo złym stanie jest więźba i pokrycie dachowe. Budynek od lat opuszczony, systematycznie niszczeje.
Wartościowanie:
Bożnica żydowska w Kwidzynie jest jedną z ostatnich bożnic na terenie naszego województwa, a w Kwidzynie — jedynym materialnym śladem działania gminy żydowskiej. Ze względów historycznych, ale też i architektonicznych winna być zachowana. Obiekt wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 25.06.1990 r. nr rej. 159/90.
Wyboru dokonał Bogumił Wiśniewski Główny Specjalista ds. Ochrony Zabytków w Urzędzie Miejskim w Kwidzynie, na podstawie: Kwidzyn — Katalog Zabytków Architektury, Maria Gawryluk, Dariusz Barton, 1996, oraz z tzw. Białych Kart Obiektu. Fotografie z Gminnej Ewidencji Zabytków.